Jak przejawiają się i działają mechanizmy manipulacji medialnej?

Techniki manipulacji są sposobem wpływania na społeczeństwo. Zastosowanie pewnych trików psychologicznych sprawia, że mocodawcy tych przekazów wpływają na innych w korzystnym dla siebie wymiarze. Warto poznać te techniki, aby wiedzieć, jak się przed nimi bronić.

Rodzaje manipulacji:

• zaplanowana – manipulator celowo i z premedytacją wywiera na kogoś wpływ (jego postępowaniu towarzyszą konkretne intencje);
• dyskretna – mające na celu ukryte oddziaływanie na podświadomość tzw. zdalne sterowanie ludzką świadomością

Środki manipulacyjne

Najpopularniejszym środkiem oddziałującym na podświadomość człowieka jest słowo. Dzięki niemu rozpowszechniane są informacje. Są dwa zakresy manipulacji słownej, tzw. językowej: zakres szerszy obejmujący wywieranie wpływu z użyciem fałszywych tekstów (kłamstwo/ kamuflaż) oraz węższy dotyczący używania określonych struktur gramatycznych, specyficznej mowy ciała czy tonu głosu (brak skupienia uwagi na samej treści).

Kolejnym środkiem manipulacji jest obraz. W mass mediach stosowane są wyszukane techniki audiowizualne, odwracające uwagę widzów lub kierujące ją na wybrane elementy. Świat widziany jest w odbiciu rzeczywistości. Przyczynia się do tego nadmiar bodźców oraz przesyt widzianych obrazów. Dodatkowym problemem jest krótki czas ich prezentacji, co utrudnia szczegółową i krytyczną interpretację. Odpowiednie przygotowanie materiału manipulacyjnego jest czynnikiem wybitnie wzmacniającym wywieranie pożądanego wpływu. Warto więc edukować obywateli w kontekście specyfiki słów i wyglądu obrazów widzianych na ekranach.

Zasady manipulacyjne

Skuteczna manipulacja opiera się na zasadach wyprowadzonych z praw życia psychicznego człowieka. Kluczowe z nich to:

1. Zasada zrozumiałości sugerująca, iż tylko informacje czytelne i logiczne są możliwe do przyjęcia dla odbiorcy. (Używanie w programach telewizyjnych zbyt wyszukanego lub specjalistycznego nazewnictwa uniemożliwia widzom zrozumienie przedstawianych treści).
2. Zasada niestawiania kropki nad „i” dążąca do wejścia adresatów informacji we współdziałanie z manipulatorami. Chodzi o zmuszenie ich do drobnego wysiłku intelektualnego, który wywoła satysfakcję oraz odwróci uwagę od działań manipulatorskich. W praktyce chodzi np. o ciągłe przedstawianie konkretnych obrazów, bez ich komentowania – tak, aby widzowie sami wyciągnęli wnioski / dostrzegli ważność problemu / zainteresowali się sprawą.
3. Zasada stopniowania, zgodnie z którą manipulatorzy dozują przesyłane informacje i rozpowszechniają je w niewielkich, odpowiednio podzielonych częściach, jakimi są np. przypominające, krótkie wiadomości; informacje poboczne; oficjalne oświadczenia; napisy wyświetlane na dole ekranu podczas serwisów informacyjnych. Takie pojedyncze działania stopniowo utrwalają lub tworzą konkretne wyobrażenia w świadomości odbiorców.
4. Zasada wiarygodności mówiąca, iż treść komunikatu musi być zgodna z wiedzą posiadaną przez odbiorców. Wiarygodność bowiem to czynnik w znacznym stopniu decydujący o skuteczności manipulacji.
5. Zasada powszechności działań, zgodnie z którą wysokie przeświadczenie odbiorcy o podzielaniu zasłyszanego zdania przez np. większość obywateli, podnosi efektywność manipulacji. Aby wzmocnić to wrażenie w środkach masowego przekazu używa się konkretnych zwrotów np. wszyscy odpowiedzialni…; wszyscy wykształceni…. Ma to wpłynąć na postrzeganie przez społeczeństwo danej kwestii.
6. Zasada informacji oczekiwanej mówiąca, iż człowiek najchętniej przyjmuje wiadomości mieszczące się w granicach jego ambicji czy planów. W nawiązaniu do tego manipulatorzy dozują przygotowane materiały, biorąc pod uwagę: nastrój swych „ofiar”, aspiracje życiowe, wyznawane wartości czy zasady^[3].

Oprócz powyższych zasad warto wspomnieć o regule wzbudzania emocji (strachu, złości, żalu czy radości); zasadzie atrakcyjności (przedstawiane treści powinny być ciekawe, chwytliwe, zapadające w pamięć); zasadzie aktualności (informacje podlegają aktualizacji, tak by nie traciły swego sensu). Moim zdaniem należy zasygnalizować również obecność zjawiska demagogii, czyli oddziaływania na społeczeństwo poprzez dawanie obietnic, niemających pokrycia w rzeczywistości.

Techniki manipulacyjne

Celem technik manipulacyjnych jest fałszowanie rzeczywistości. Warto omówić m.in.:

1. Technikę natychmiastowości w informowaniu, która wywołuje potop informacyjny oraz mnogość przekazywanych komunikatów. Wiadomości nadawane „na żywo” w łatwy sposób budzą pozory wiarygodności. Nowe treści powodują przedawnienie poprzednio zasłyszanych. Dzięki temu łatwo jest dokonywać zmian opinii czy wartości wyznawanych w społeczeństwie.
2. Technikę manipulacyjną opartą na ingracjacji, która ma na celu wzbudzanie w manipulowanym pozytywnego obrazu danej osoby, zyskanie jej zaufania (stosowanie kokieterii / pochlebstw, zasypywanie obietnicami).
3.  Technikę powtarzania, która prowadzi do stopniowego oraz trwałego kodowania w umyśle zasłyszanych treści. W jej wyniku odbiorcy zaczynają wierzyć w przekazywane informacje, a jednocześnie niwelują możliwość ich fałszywości.
4. technikę przemilczenia, która wyklucza z życia publicznego tematy, idee i fakty niewygodne dla manipulatorów.
5. Technikę hiperboli, która ma na celu zwiększenie rangi danego zdarzenia, poprzez np. zwielokrotnienie przekazu / czasu przeznaczonego na zapoznanie się z nim.
6. Technikę autorytetu, która sugeruje, iż informacje powinny być przekazywane przez osoby cieszące się uznaniem w oczach społeczeństwa: specjalistów, naukowców.

W miarę postępu nauki rozwijają się coraz to skuteczniejsze środki, zasady oraz techniki manipulacyjne. Na podstawie własnych obserwacji stwierdzam, że są one nazbyt często wykorzystywane w środkach masowego przekazu. Właśnie dlatego (w ramach edukacji medialnej) należy o nich rozmawiać oraz przedstawiać je społeczeństwu.

Warto być świadomym obywatelem. Dostateczna wiedza o mechanizmie działania manipulacji jest w stanie uchronić przed jej dyskretnym wpływem.